Ceramika towarzyszy człowiekowi od kilkunastu tysięcy lat. Odzwierciedla naszą historię, postęp technologiczny i gusta kolejnych pokoleń. Przez stulecia udało się ulepszyć i opracować nowe metody wytwarzania oraz zdobienia wyrobów glinianych, które dla amatorów mogą się wydawać nieco skomplikowane. Żeby przybliżyć Wam świat ceramiki, postaramy się przedstawić kilka podstawowych terminów i zagadnień, które dotyczą tego wdzięcznego materiału :)
Zacznijmy od podstaw, czyli od tego czym właściwie jest ceramika :) Tym terminem określa się wyroby gliniane, które zostały utrwalone poprzez wypalenie.
Już w paleolicie człowiek zaobserwował zdumiewające właściwości gliny, która odznacza się duża plastycznością i z łatwością przyjmuje pożądane kształty. Zapewne przez przypadek gliniany wyrób wpadł do ogniska i w ten sposób odkryto sposób na jego utrwalenie. Początkowo z ceramiki wykonywano proste naczynia gospodarcze. Ceramika artystyczna, która łączyła funkcje użytkowe z estetycznymi, narodziła się w starożytności: w Mezopotamii, Egipcie, na Krecie. Szczególnie wysoki poziom osiągnęła w Grecji, gdzie naczynia, bogato zdobione scenami mitologicznymi, przybierały najróżniejsze formy i rozmiary. Od czasów nowożytnych można zauważyć nieustające przemiany w technice i zdobnictwie, poprzez wytwórczość cechową do produkcji masowej.
Photo credit: hans s via Foter.com / CC BY-ND
Głównym składnikiem ceramiki jest oczywiście glina, która powstaje w wyniku gromadzenia się osadów, głównie minerałów ilastych, kwarcu (dwutlenku krzemu) i skalenia. Ze względu na rodzaj użytej glinki i sposób przygotowania ceramikę można podzielić na:
wyroby garncarskie – czyli wykonane z glin pospolitych, wypalone w niskiej temperaturze
biskwit – czyli wyroby niepokryte szkliwem lub wypalone tylko raz
terakotę – czyli ceramikę nieszkliwioną, wykonaną z glin naturalnych w kolorach od żółtego do czerwonego, najczęściej stosowaną w architekturze
fajans, porcelanę i porcelit – czyli wyroby wykonane z glinki z dodatkiem kaolinu, skalenia i kwarcu
kamionkę – czyli ceramikę wykonaną z gliny z przewagą piasku kwarcowego i skalenia, z naturalnej gliny kamionkowej wytwarzana jest ceramika bolesławiecka :)
Ze względu na skład gliny, ceramika może posiadać różne właściwości. Na przykład ceramikę kamionkową, ze względu na dużą zawartość dwutlenku krzemu, wyróżnia: odporność na działanie wysokich temperatur, obojętność wobec czynników chemicznych, właściwości izolacyjne (nie przewodzi prądu), duża twardość, ognioodporność – to wszystko sprawia, że kamionka jest nie tylko świetnym materiałem dla naczyń stołowych, kuchennych czy gospodarczych, ale równie chętnie wykorzystywana jest w przemyśle czy budownictwie.
Ceramikę początkowo formowano ręcznie, jest to najstarsza i najprostsza metoda kształtowania glinianych wyrobów. Kolejne opracowane sposoby to toczenie na kole garncarskim lub toczku oraz odlewanie w formach. Po uformowaniu gliny w pożądany kształt należy ją wypalić, żeby straciła swoje właściwości plastyczne. Zazwyczaj stosuje się dwa wypały. Pierwszy z nich to tak zwany wypał wstępny, który odbywa się w temperaturze około 900ºC. Wstępnie spieczony materiał nazywa się biskwitem. W przypadku wyrobów szkliwionych stosuje się drugi wypał, który w zależności od rodzaju ceramiki odbywa się w temperaturze 960 – 1460ºC.
Co to znaczy, że ceramika jest szkliwiona? Szkliwo ceramiczne, czyli inaczej glazura, to cienka, szklista warstwa, którą pokrywa się naczynie.
Głównymi składnikami szkliwa jest piasek i tlenki metali, które nadają warstwie barwę i specyficzne właściwości, na przykład przeźroczystość. Szklista powłoka zapewnia odporność na przesiąkanie wody i dodatkowo chroni przed działaniem kwasów. Ma również walory estetyczne :)
Można wyróżnić szkliwa:
alkaliczne – ich głównym składnikiem są tlenki litowców, na przykład tlenki potasu
ołowiowe – zawierające tlenki ołowiu
porcelanowe – zawierające składniki typowe dla porcelany, z większą ilością skalenia
solne – stosowane czasem na kamionce, dają efekt chropowatej powierzchni
ziemne – odznaczają się charakterystyczną, brunatną barwą
skaleniowe – naturalne i obojętne, stosowane od XIX wieku na wyrobach bolesławieckich :)
Niekiedy wyroby ceramiczne pokrywane są angobą, czyli warstewką innej, często szlachetniejszej gliny.
Na pewno zainteresuje Was kwestia zdobienia ceramiki :)
Wśród wielu metod, opracowanych na przestrzeni wieków, można wyróżnić wyciskanie (odbijanie kształtów na powierzchni naczynia), rytowanie (dekorowanie za pomocą ostrego narzędzia), wycinanie, nalepianie (doklejanie do powierzchni wyrobu ozdobnych elementów) i oczywiście malowanie. Ceramikę maluje się za pomocą specjalnych farb: angobowych lub szkliwnych.
Te ostatnie można podzielić na farby:
podszkliwne – na naczynie nanosi się malunek, a następnie pokrywa szkliwem i wypala, jest to najbardziej trwała metoda, stosowana przy wyrobie ceramiki bolesławieckiej
szkliwne – farby nakłada się na wyschnięte szkliwo przed wypałem
naszkliwne – farby nakłada się na wypalone szkliwo
Mamy nadzieje, że teraz świat ceramiki wydaje Wam się nieco bliższy i mniej skomplikowany :) Warto odkrywać fascynującą historię i metody ceramicznego rzemiosła, ponieważ obecnie wraca się do wielu dawnych technik. Zmęczeni masową produkcją, często pozbawioną charakteru, coraz chętniej sięgamy po rękodzieło. Od kamionkowego garnka, po bogato zdobiony serwis herbaciany – w każdym ręcznie wykonanym wyrobie można dostrzec wielowiekową tradycję i czasochłonną pracę :)
